Proces wykupu
i regulacji służebności

Ogłoszony w 1853 roku patent cesarski nakazywał zniesienie serwitutów za odszkodowaniem lub ewentualną regulację. Likwidacja serwitutów nie następowała jednak z urzędu, a na żądanie stron, dlatego cały proces był rozciągnięty w czasie. Po wydaniu odpowiednich rozporządzeń, służebności stopniowo znoszono. Powoływano lokalne komisje serwitutowe, które miały rozpoznać prawa służebne każdej gromady, miasta i parafii, oszacować ich wielkość i wartość. Najważniejszym źródłem wiedzy dla komisarzy były dawne dokumenty, jak nadania, przywileje i opisania urbarialne.

Przesłuchania świadków

Dowód stanowiły również przesłuchania społeczności lokalnych, reprezentujących różne grupy społeczne i profesje. Byli to chłopi, mieszczanie, rzemieślnicy, służba leśna i administracja dworska. Zanim złożono zeznanie, opisujące funkcjonowanie serwitutów, każdy świadek musiał złożyć przysięgę na prawdomówność oraz w punkcie ogólnym przedstawić swoją sylwetkę.

Wykazy uprawnionych

Kolejnym krokiem lokalnych komisji było sporządzanie wykazu osób uprawnionych do korzystania z danego prawa. Spisy zawierały imię i nazwisko gospodarza z numerem domu. Każdy dokument wieńczyły podpisy reprezentantów wsi lub miast z pieczęciami. Dokumentacja była niezwykle ważna z punktu widzenia chłopów, bowiem zabezpieczała prawa indywidualnych gospodarzy do udziału w ostatecznym odszkodowaniu. 

Wywody techniczne

Niezwykle ważnym i absorbującym zadaniem lokalnych komisji serwitutowych było oszacowanie wartości praw służebnych. Wskazywano wówczas roczną wartość poboru drewna opałowego (zbieranie gałęzi, wykopywanie korzeni, zbiórka świeżo ściętych gałęzi, wyręb drzew a w tym prawo używania siekier), poboru budulca, ściółki leśnej, płodów leśnych (maliny, jagody, jeżyny czy grzyby) oraz wspólnego wypasania bydła w lasach i użytkowania pastwisk.

Orzeczenia i wyroki

Następnie w obecności komisji, pełnomocników dworu i gromady sporządzano główny protokół. W trakcie wspólnego posiedzenia, strony mogły wyrazić zgodę na wykup lub regulację praw i formę odszkodowania. Orzeczenia przedstawiano Krajowej Komisji z siedzibą we Lwowie. Po akceptacji, formułowano ostateczny wyrok. 

Formy odszkodowań

Jedną z możliwości odszkodowania dla gromady za zniesione prawa służebne było przekazanie wsi odpowiedniej kwoty pieniężnej, obliczonej na podstawie szacunków technicznych. Inną możliwością było przekazanie gminie ekwiwalentu leśnego wydzielonego z lasów dworskich. Taki obszar leśny mógł stać się własnością całej gminy lub wspólnotą gruntową osób, które posiadały dotychczas prawa służebne. 

Previous slide
Next slide

Odwołania i konflikty

Najczęściej jednak w trakcie prac komisji, dochodziło do konfliktów pomiędzy wsią i dworem. Punktem zapalnym była sama idea wykupu praw, która nie podobała się chłopom oraz szacunki techniczne, wymiar i wartość praw, a także proponowane kwoty pieniężne lub powierzchnie lasów jako odszkodowanie za zniesione serwituty. Niezadowoleni chłopi bez względu na zniesienie służebności, próbowali czasem siłą realizować dawne prawa. Dochodziło wówczas do aktów dewastacji i kradzieży drewna. Gminy niezadowolone z orzeczeń komisji masowo składały odwołania od wyroków lwowskich organów do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Wiedniu i dworu cesarskiego. Większość odwołań nie przynosiła jednak pożądanego efektu. Ostatnią możliwością było złożenie odwołania do samego cesarza. Masowo kierowano prośby do Franciszka Józefa I, których charakter podkreślał wyraźnie mit dobrego cesarza – obrońcy chłopów. 
YouTube